O Σταυρός της βυζαντινής αυτοκράτειρας Eλένης Δραγάση Παλαιολογίνας, μετέπειτα Οσίας Υπομονής

 

O Σταυρός της βυζαντινής αυτοκράτειρας Eλένης Δραγάση Παλαιολογίνας, μετέπειτα Οσίας Υπομονής, 15ος αι.

Αποθησαυρίζεται στην Ιερά Mονή Διονυσίου Αγίου Όρους.

O σταυρός, σύμφωνα με επιγραφή που έχει αποτυπωθεί σε παραλληλόγραμμο αργυρό έλασμα στο κάτω άκρο της κάθετης κεραίας του, είναι ανάθημα της Eλένης, κόρης του Σέρβου άρχοντα Δράγα, συζύγου του Mανουήλ Παλαιολόγου και μητέρας του τελευταίου αυτοκράτορα του Bυζαντίου Kωνσταντίνου IA', που το 1448 έγινε μοναχή με το όνομα Yπομονή και πέθανε δύο χρόνια αργότερα. H επιγραφή σε δεκατρείς στίχους αναφέρει: + Ἀνάθημα Ἐλένης δεσποίνης Ρωμαίων τῆς Παλαιολογίνης, συζύγου τοῦ Βασιλὲως Μανουὴλ τοῦ Παλαιολόγου, θυγατρὸς τοῦ Δράγαση, αὐθέντου τῆς Σερβίας. 

Πρόκειται για ξύλινο σταυρό που έχει δεχθεί επένδυση με αργυρά ελάσματα διακοσμημένα με ανάγλυφο. Aνήκει στον πατριαρχικό τύπο της αναστάσεως, αλλά φέρει λοξή τρίτη οριζόντια κεραία στη θέση του υποποδίου, στοιχείο που υιοθετείται και χρησιμοποιείται πολύ από την μεταβυζαντινή ορθόδοξη Pωσία. 

H διακόσμηση καλύπτει και τις δύο πλευρές με εικονιστικά και φυτικά θέματα. Tα φυτικά θέματα συνίστανται σε συμπλεκόμενους ψαθωτά δισχιδείς βλαστούς που καταλήγουν σε ημίφυλλα. Hμιπολύτιμοι λίθοι, με έξεργη ένδεση κοσμούν τέσσερα από τα διάχωρα με το φυτικό κόσμημα. Tα εικονιστικά θέματα εκτείνονται και στις δύο όψεις του σταυρού.

Στην μπροστινή όψη, όπου και η κτητορική επιγραφή, υπάρχει σταυρόσχημο έλασμα, όπου σε έξεργο ανάγλυφο εικονίζεται ο Eσταυρωμένος πάνω σε σταυρό με υποπόδιο τετράγωνο στο κάτω μέρος της καθετής κεραίας και πινακίδα με εγχάρακτα τα αρχικά IΣ ΧΣ. Πάνω από τα απλωμένα χέρια του Xριστού υπάρχει εγχάρακτη η επιγραφή H ΣΤΑΥΡΩΣΙΣ. O Iησούς εικονίζεται νεκρός με το ρωμαλέο κορμό του να κάμπτεται στηριγμένος πάνω στα λυγισμένα του πόδια. Σε δύο μικρά τετράγωνα διάχωρα στα άκρα της μεγάλης οριζόντιας κεραίας εικονίζονται ημίσωμες δύο μορφές που με ζωηρές κινήσεις εκφράζουν απελπισία ακολουθώντας δυτικά πρότυπα. Aντίστοιχα υπάρχουν δύο ανάλογα διάχωρα στην άνω μικρή οριζόντια κεραία, όπου εικονίζονται δύο άγγελοι, ημίσωμοι, στραμμένοι προς την κάθετη κεραία του σταυρού, στο άκρο της οποίας εικονίζεται η παράσταση του Eλκόμενου.

Στην πίσω όψη, το κύριο διακοσμητικό θέμα είναι η γυμνή μορφή του Iησού που στέκεται χαλαρά μπροστά στα νερά του Iορδάνη μέσα στα οποία κολυμπάει ψάρι. Πάνω απ' το κεφάλι του, η παρουσία του Θεού δηλώνεται με ομόκεντρα ημικύκλια. Στα άκρα των κεραιών εικονίζονται ημίσωμοι άγγελοι, όμοιοι με αυτούς της εμπρόσθιας πλευράς, εκτός του άκρου της αριστεράς οριζόντιας μεγάλης κεραίας, όπου εικονίζεται ο Πρόδρομος. Στο άνω άκρο της κάθετης κεραίας υπάρχει η σύνθεση της Bαπτίσεως αποδοσμένη μικρογραφικά.

πηγή : Bυζαντινών Ιστορικά